Austurvöllur okkar allra

Það ólgar blóð í sam­fé­lags­um­ræð­unni okkar þessa dag­ana. Til­finn­ingar eru það fyrsta sem sést þegar orð­ræðan er skoð­uð. Fólk er sjóð­andi reitt yfir því að ein­hverjir hæl­is­leit­endur hafi ruslað út Aust­ur­völl og annað fólk er band­brjálað yfir því að þetta fólk skuli leyfa sér að vera sjóð­andi reitt. Ásak­anir ganga á víxl á milli hópa sem hafa mis­mun­andi afstöðu til útlend­inga­mála. Skot­graf­irnar dýpka við stóru orðin sem falla á báða bóga.

Hvað er til ráða? Mig langar að gera til­raun með þessum skrif­um. Til­raun til að skilja og til­raun til að brúa. Ég er lög­fræð­ingur og kenni flótta­manna­rétt í laga­deild Háskól­ans í Reykja­vík. Ég vann auk þess árum saman sem lög­maður fyrir fólk á flótta sem hefur leitað til Íslands eftir alþjóð­legri vernd. Það væri því auð­velt fyrir les­endur að setja mig í kassa „góða fólks­ins” og loka eyrum og augum gagn­vart því sem mig langar til að segja á grund­velli þess að ég sé hlut­dræg. Ég bið samt í ein­lægni um að fólk lesi þetta til enda.

Mig langar til byrja á því að ber­skjalda mig. Mig langar til að segja við fólkið sem er sjóð­andi reitt yfir því að útlend­ing­arnir hafi ruslað út Aust­ur­völl: Ég skil ótt­ann sem veldur þess­ari reiði. Ég skil að þér líði eins og þú vitir hvað við, í þessu litla, eins­leita og frið­sæla sam­fé­lagi, höfum en ekki hvað við fáum ef sam­setn­ingin þjóð­ar­innar breyt­ist mikið á stuttum tíma. Ég skil að þú ótt­ist að upp­lifa þá til­finn­ingu að verða gestur í eigin landi. Ég skil að þú ótt­ist það að trú­ar­legt ofstæki geti leitt til gjörða í okkar landi sem sam­rým­ast ekki þeim mann­rétt­inda­við­miðum sem við byggjum sam­fé­lagið okkar á. Mér finnst þessi ótti ekki bara skilj­an­legur mér finnst hann að mörgu leyti líka rétt­læt­an­leg­ur. Það er eitt sem við þráum jú öll og það er að til­heyra. Á Íslandi getum við svo auð­veld­lega sagt að við til­heyrum því skýra og skil­greinda mengi sem er að vera Íslend­ing­ar. Hvað ef breyt­ing­arnar verða svo miklar og hraðar að við missum þessa til­finn­ingu?

Það er sárs­auka­fullt að finn­ast maður ekki til­heyra. Þetta hafa rann­sóknir ítrekað sýnt og reyndar er það sér­stak­lega sárs­auka­full til­finn­ing að hafa upp­lifað það í æsku að vera utan­veltu, sem ger­ist til dæmis þegar fólki finnst því hafa verið hafnað af fjöl­skyldum sínum eða verið utan­veltu í skóla og vina­hóp­um. Nú sýna rann­sóknir til dæmis ítrekað að ungum drengjum líði illa og séu upp til hópa utan­veltu í skóla­kerf­inu en við höfum ekki fundið leiðir til að bregð­ast við því ástandi. Félags­fræð­ingar á borð við Brené Brown, hafa lagt fram kenn­ingar sem segja að ef maður upp­lifir slíka til­finn­ingu séu í raun bara þrjár leiðir til þess að kljást við afleið­ing­arn­ar:

Láta eins og sárs­auk­inn sé ekki til staðar þar til hann lamar okkur að lok­um. Lík­am­inn gefur sig undan and­lega álag­inu sem felst í að bæla niður þessar erf­iðu til­finn­ing­ar.
Nota sárs­auk­ann til þess að láta öðrum líða illa. Það er jú auð­veld­ara að valda öðrum sárs­auka en að gang­ast við því að maður upp­lifi hann sjálf­ur.
Að gang­ast við sárs­auk­an­um, skilja hvaðan hann kemur og nota hann að lokum til þess að sjá betur og skilja heim­inn og sárs­auka ann­arra.
Á ýmsum stund­um, eins og þegar hæl­is­leit­endur tjalda skyndi­lega á Aust­ur­velli og setja spjöld á hann Jón okkar Sig­urðs­son, getur fólki upp­lifað ákveðið valda­leysi. Það finnur fyrir til­finn­ing­unni um að hér sé of langt gengið en hefur ekki völd til þess að breyta ástand­inu og hrópar því eins hátt og það getur á Net­inu að nú sé mál að linni. Þegar við reið­umst notum við gjarnan óheflaðra orða­lag en ann­ars. Ef við upp­lifum auð­mýk­ingu, eins og að verið sé að gera lítið úr okkar gildum og hefð­um, verðum við nógu reið til að láta allt það grimmasta sem okkur dettur í hug flakka. Auð­mýk­ing er reyndar sú til­finn­ing sem mann­skepnan á hvað erf­ið­ast með að vinna úr og hún er því orsök ótal deilna sem hægt væri að leysa en í stað þess að lausn finn­ist versna þær og stækka þar til allt logar í illindum og gremju. Bál sem er gríð­ar­lega flókið að hemja hvað þá slökkva.

Á til­finn­inga­legum hápunktum sem þessum er mik­il­vægt að allir þátt­tak­endur í sam­fé­lags­legri umræðu átti sig á mörkum tján­ing­ar­frels­is­ins. Tján­ing­ar­frelsið er ein af grunn­stoðum rétt­ar­rík­is­ins. Í því felst að öllum er heimil tján­ing en fólk ber ábyrgð á orðum sínum fyrir dómi. Sam­kvæmt almennum hegn­ing­ar­lögum tak­markast tján­ing­ar­frelsi borg­ar­anna með þeim hætti að refsi­vert er að breiða út hat­ursá­róður á opin­berum vett­vangi. Hat­ursá­róður er skil­greindur sem tal, texti, tján­ing eða fram­koma þar sem hvatt er til ofbeld­is, for­dóma eða for­dóma­fullrar hegð­unar gegn ein­stak­lingi eða hópi af fólki á grund­velli þjóð­ern­is, lit­ar­hátt­ar, kyn­þátt­ar, trú­ar­bragða, kyn­hneigðar eða kyn­vit­und­ar. Til hat­ursá­róð­urs telst einnig tján­ing þar sem mark­miðið er að van­virða, smána, hræða eða ógna við­kom­andi ein­stak­lingi eða hópi. Hver sem við­hefur slíka tján­ingu getur sætt sektum eða jafn­vel fang­elsi, sam­kvæmt lög­um. Þessi tak­mörkun tján­ing­ar­frels­is­ins er byggð á þeirri for­sendu að hat­ursá­róður brjóti gegn rétt­indum þeirra sem til­heyra umræddum hópum auk þess sem slík tján­ing brjóti gegn almanna­hags­mun­um. Hat­ursá­róður grefur undan sam­stöðu í sam­fé­lag­inu vegna þess að í slíkri tján­ingu felst alltaf ein­hvers konar hópa­skipt­ing í “okk­ur” og “hina”. Hins vegar getur sá sem tjáir sig með slíkum hætti sjálfur talið að hann sé að efla sam­stöðu meðal “sinna” en slík afstaða breytir engu hvað varðar túlkun lag­anna.

Til þess að upp­lifa það að við höfum völd þurfum við að finna að við getum haft áhrif á aðstæð­ur. Við lifum á tímum þar sem allt er að breyt­ast í kringum okkur og afar erfitt er að hafa stjórn á þeim aðstæðum sem eru uppi í sam­fé­lag­inu hverju sinni. Það gerir það að verkum að almennir borg­arar upp­lifa enn meira valda­leysi en ella.

Í grunn­inn eru allar mann­eskjur svip­að­ar. Við viljum að öðrum líki vel við okk­ur, hvort sem við við­ur­kennum það eða ekki. Við viljum til­heyra. Við viljum hafa stjórn á aðstæðum af því við ótt­umst það óþekkta. Skilj­an­lega. Það er erfitt að vera mann­eskja í dag á tímum ógn­ar­hraðra breyt­inga.

Geta okkar til að tengj­ast hvert öðru hefur mikil áhrif á það hversu góðu lífi við lif­um. Ómeð­höndl­aður innri sárs­auki veldur því að við veljum stundum með ómeð­vit­uðum hætti að valda öðru fólki sárs­auka. Flestir ef ekki allir eru að burð­ast með ósýni­legan bak­poka fullan af sárs­auka og skömm vegna fyrri upp­lifanna, þó að þeir séu vissu­lega mis­þung­ir. Ef við lítum nú öll í speg­il­inn og skoðum það hvaða sárs­auki það er sem við þurfum að vinna úr til þess að geta með­tekið sárs­auka ann­arra erum við ekki aðeins að minnka líkur á því að við meiðum aðra heldur einnig að auka gríð­ar­lega lík­urnar á eigin ham­ingju. Eitt­hvað þarf í öllu falli að ger­ast til að við sem sam­fé­lag getum tekið skref í átt að betri líðan og dýpri sam­kennd. Í dag erum við upp til hópa í skulda­súpu, ofnot­andi deyfi­lyf og áfengi, í mis­slöku lík­am­legu formi og undir of miklu álagi. Slíkt ástand elur varla af sér ham­ingjusama til­vist.

Ég trúi því að við sem mann­eskjur séum tengd hvort öðru á órjúf­an­legan hátt. Á hátt sem er umfangs­meiri en við sjálf fáum skil­ið. Það er ekki hægt að rjúfa þessi tengsl milli allra mann­eskja en það er hins vegar hægt að gleyma þeim. Mig langar til þess að tengj­ast fólk­inu sem er sjóð­andi reitt yfir því að flótta­menn hafi tjaldað á Aust­ur­velli. Ég er ósam­mála ýmsum full­yrð­ingum þeirra, og sumar tel ég að varði við fyrr­greind lög um bann við hat­ursá­róðri, en ég ætla ekki að leyfa teng­ingu minni við þetta fólk að gleym­ast. Með öðrum orð­um: rétt eins og við erum öll tengd flótta­mönn­unum sem grípa til þess örþrifa­ráðs að tjalda fyrir framan Alþingi til þess að fá áheyrn yfir­valda í land­inu okk­ar, erum við líka öll tengd fólk­inu sem tromp­ast af reiði yfir þessu og lætur þung orð falla. Við þurfum að reyna að skilja hvort annað betur og finna leiðir til að vald­efla almenna borg­ara. Ef okkur tekst að skilja betur hvert ann­að, og þann sárs­auka, ótta eða auð­mýk­ingu sem grund­vallar við­brögð okkar oft og tíð­um, getum við reynt að breyta því kerfi sem í gegnum ald­irnar hefur byggt á ofríki fárra yfir almenn­ingi.

Ég hef séð á nokkrum stöðum að fólkið sem hefur tjáð sig með nei­kvæðum hætti um mót­mæli flótta­manna á Aust­ur­velli hefur verið kallað „fas­istar” af öðrum borg­urum sem eru þeim ósam­mála. Sam­kvæmt mínum skiln­ingi þýðir fas­isti sá sem vill nota ofbeldi til þess að binda enda á lýð­ræð­is­legt stjórn­ar­fyr­ir­komu­lag. Það að tromp­ast yfir auð­mýk­ingu á til­teknum gildum eða ótta við miklar breyt­ingar er ekki það sama og að vera fas­isti. Það að berja á fólki með orðum fyrir að vera reitt eða hrætt lætur fólk ekki hætta að vera reitt eða hrætt. Með því að stimpla þann sem lætur til­finn­inga­leg við­brögð flakka sem fas­ista erum við ekki að finna lausnir heldur að ýta frá okkur fólki. Þetta fólk finnur þá mögu­lega reiði sinni og ótta annan far­veg.

Við höfum ekki marga staði til þess að eiga í yfir­veg­uðu sam­tali um breyt­ing­arnar á heim­inum í dag. Við verðum að búa til slíka staði og lýð­ræð­is­legar aðferðir til að skilja betur hvert annað og ná tengslum í gegnum virka hlust­un. Það eru til hund­ruð húsa sem hafa verið byggð yfir íþróttir í land­inu en ekk­ert hús hefur sér­stak­lega verið byggt utan um sam­fé­lags­legt sam­tal borg­ar­anna. Við þetta bæt­ist að við búum við úrelt stjórn­kerfi sem býður upp opin­bera umræðu sem felst fyrst og fremst í rifr­ildi á milli kjör­inna full­trúa mis­mun­andi stjórn­mála­flokka, frekar en upp­byggi­legu sam­tali. Fyrir vikið hefur umræða um sam­fé­lags­leg gildi og gildi almennt ekki náð að þroskast.

Ég geri það að til­lögu minni að slíkt sam­tals­hús verði byggt, en í milli­tíð­inni að hald­inn verði sam­tals­fundur með þjóð­fund­ar­sniði á Aust­ur­velli okkar allra á næst­unni þar sem við reynum að koma saman skilja hvert annað og tengj­ast frekar en að öskra á hvert annað á net­inu.

Við erum sem fyrr segir tengd órjúf­an­legum bönd­um, treystum þau frekar en að hylja þau með gagn­kvæmu hatri. Í lok dags verður ekki hjá þeirri sam­fé­lags­legu stað­reynd kom­ist að það er miklu fleira sem sam­einar okkur sem mann­eskjur en sem sundr­ar.

„Hin­ir” eru nefni­lega „við”.

Katrín Oddsdóttir